ÇARIK/TARİHÇESİ-YAPIMI-WWW.OTTOMANSHOES.COM

DERİNİN ÜRETİM SÜRECİ:
Ürünlerin tabanı Deve, halk tabiriyle Camış yani Manda veya Öküz derilerinden yapılır.Çarığın yüzü ve yanakları daha esnek olan dana ve inek derisinden yapılır.Kenar kıyı ve biyeleri keçi derisindendir.Deri üzerinde ki kıllar palamut yaprağı ile işleme sokularak kaldırılır.
Tetiri yani ekşi ağacının yaprak ve dalları değirmende üğütülüp,su dolu havuza boşaltılır.Deriler içine atılır.havuzda bir kişinin beden hareketleri ile deriler yumuşatılır.Özün işlenebilir duruma gelene kadar bu işlem yapılır.Deri sıcak suda insan bedeninin ritmik hareketleriyle dövüldükten sonra (derinin kırılma işlemi)dışarı çıkarılır ve yağlanır.Yağlama işlemi keçe ile yapıldığı gibi tüm işlemlerde naturel malzeme kullanılır.Sağlığa zararlı hiçbir madde kullanılmaz.
Boyanma işleminde kök veya toprak boya kullanılır.İlk giyimde biraz boya dışarı vermesi boyanın doğal bir maddeden saf olarak yapıldığı anlama gelir.Boya yapımında nar,ceviz ve zeytin ağacı,yaprakları kullanılır.Söz gelimi kırmızı ve portakal rengi nar bitkisinden ,sarı renk ceviz,yeşil ise zeytin bitkisinden elde edilir.Mor ve mavi ise deniz kumu ve cam boncuğundan elde edilir.
Taban astarında kil ve çiriş kullanılır.
ÇARIK YAPIMINDA KULLANILAN MADDELER:
Çiriş -Eremurus spectabilis
gıda ve gerekse tedavi amacıyla uzun yıllardır sevilerek tüketilmektedir. Ülkemizde çiriş bitkisinin genç sürgünleri ve taze yaprakları sebze olarak pişirilip tüketilmektedir. Çiriş yaprakları, maydonoz gibi börek ve gözlemelerde sade ve kıymalı iç malzemesi olarak, ya da ıspanak gibi yumurtayla kavrularakta tüketilebilmektedir. Yine bu bitki otlu peynir yapımında da kullanılmaktadır.
Çirişin sebze olarak kullanımının dışında Kahramanmaraş'ta pilavın lezzetlendirilmesinde etli kökler çorba yapımında kullanılmaktadır Ayrıca Erzurum ve Erzincan yöresinde çiriş köklerinden zamk elde edildiğini ve hatta yöre halkı, Erzincan-Tercan'da bu amaçla kurulmuş bir değirmenin olduğunu belirtmiştir.Yapıştırıcı özelliğinden dolayı Çarık yapımında kullanılmaktadır.Eskiden çirişin otunun yaprakları sarardıktan sonra kökleri topraktan çıkartılıp, güneşe serilerek, kemik sertliği alıncaya kadar kurutulmakta ve kurutulan kökler su değirmenlerinde toz haline getirilerek ihtiyaç bölgelerine toz halinde gönderilmekteydi. Hatta bunun ticaret merkezinin İstanbul olduğu ve Arap ülkelerine de dış satımının yapıldığı kaydedilmiştir
ilkbaharda çiçeklenen soğanlı-rizomlu bitkiler grubuna girmektedir. Bu grup bitkiler içinde uzun çiçek demetleri ile oldukça güzel görüntüye sahiptirler. Dış mekan süs bitkisi olarak bordürlerde sınır çiçeği şeklinde grup halinde kullanılması durumunda, bordürler bir buket görünümünde olmaktadır
Çiriş bitkisi çok eskiden beri tedavi amacıyla da kullanılmaktadır. Özellikle Arap hekimler tarafından çiriş kökünden hazırlanan merhemler uyuz ve frengi tedavisinde kullanılmıştır. Dahilen idrar artırıcı özelliği vardır (Baytop 1984). Ayrıca Eremurus türlerinin köklerinden elde edilen kök ekstraktlarının (glukomannazlar) anti-tümör etkisinin olduğu tespit edilmiştir
Çok yönlü kullanım özelliği olan çiriş bitkisi gerek ağır otlatma ve gerekse bilinçsizce toplama neticesinde tabiatta yok olma tehlikesi ile karşı karşıyadır. Nitekim, bu araştırma çalışmaları sırasında bu durum bizzat gözlenmiştir. Her geçen yıl çalışılacak bitki materyali bulmak daha da güç olmuştur.
Ceviz
Ceviz bitkisi Juglandaceae familyasından, Juglans cinsine mensuptur. Cevizin kabuklarında juglon denilen bir boyar madde vardır. Ceviz yünü direkt boyayabilme yeteneğine sahiptir. Bu şekilde yapılacak bir boyamadan koyu kahverengi elde edilir. Cevizden elde edilen boyaların ışık haslığı orta derecededir.
GENEL BOYA BİTKİLERİ İLE İLGİLİ BİLGİ:



Ülkemizde boya yapımında kullanılan 150’ye yakın bitki türü mevcuttur ( Mert ve ark., 1992). Bunlardan bazılarının hangi familyaya ait olduğu, hangi kısımlarından boya ve renk elde edildiği, içerdikleri boyarmaddeler bitkilerin Türkçe isimlerinin alfabetik sırasına göre aşağıdaki şekilde sıralanmıştır.
Ada Çayı
Bu bitki Lamiaceae familyasının bir üyesi olup, Salvia cinsine mensuptur. Kimyasal açıdan, ada çayında mevcut olan luteolin boyar maddesi yünlerin sarı renge boyanmasını sağlar.
Asma Yaprağı
Vitaceae familyasının Vitis cinsine mensup Vitis vinifera’nın yapraklarından bitkisel boyacılıkta yararlanılır. Asma yaprağından boyama amacıyla sarı, sarı-yeşil renkler elde edilir. Kimyasal açıdan asma yapraklarında Quercetin, Quercitrin ve Karotin gibi maddeler vardır.
Aspir
Aspir Asteraceae familyassının Carthamus cinsine mensup bir bitkisidir. Kurutulan taç yaprakları; yemeklerde, resim boyalarında, makyaj malzemelerinde ve likörlerde renklendirici olarak kullanılır. Kimyasal olarak aspir taç yaprakları carthamin boyar maddesini ihtiva eder. Aspir ile elde edilen renklerin haslık dereceleri yüksektir. Farklı çeşitler üzerinde yapılan bir çalışmada, aspirde toplam flavonoid boyar madde oranının % 3.34 – 3.42 arasında bulunduğu ve farklı mordanlarla yapılan boyamalardan sarı renginin bir çok tonunun elde edildiği bildirilmiştir.
Cehri
Rhamnaceae familyasının Rhamnus cinsine mensup bitkilerine genel olarak cehri denir. Kimyasal açıdan cehri meyveleri en çok rhamnatinin bir glikoziti olan ksanto rhamnetin ve bunun yanında rhamnazin ve quercetin boyar maddelerini glikozit halinde ihtiva eder. Cehri meyveleriyle yapılan boyamalardan elde edilen renkler, daha sonra güneş ışığının etkisiyle solar. Yalnız bu solma olayı, negatif değil pozitiftir. Yani renkler açılıp lif üzerinden silinmez, bilakis renk koyulaşır.
Ceviz
Ceviz bitkisi Juglandaceae familyasından, Juglans cinsine mensuptur. Cevizin kabuklarında juglon denilen bir boyar madde vardır. Ceviz yünü direkt boyayabilme yeteneğine sahiptir. Bu şekilde yapılacak bir boyamadan koyu kahverengi elde edilir. Cevizden elde edilen boyaların ışık haslığı orta derecededir.
Çivit Otu
Çivit otu, Brassicaceae familyasının Isatis cinsine mensup bir bitkisidir. Çivit otu birinci yılda sadece yapraklarını oluşturan ikinci yılda ise yaklaşık 1 m yükseklikte sap geliştiren bir bitkidir. Boyama için indican denilen maddeyi içeren yaprakları kullanılır. Küp boya indigo, karmaşık bir fermantasyon ve yükseltgenme prosesiyle elde edilir.
Havacıva
Havacıva, Boraginaceae familyasının Alkanna cinsindendir. Havacıvanın köklerinden boya yapılır, elde edilen renkler mordan maddesinin niteliğine göre değişir. Kimyasal açıdan, havacıva köklerinde %5-6 oranında alkanin boyar maddesi bulunur.
Karamuk (Kadın tuzluğu )
Karamuk, Berberidaceae familyasının Berberis cinsine mensuptur. Kimyasal açıdan kadın tuzluğunda berberin boyar maddesi bulunur. Bitkisel boyalar içinde alkali reaksiyon gösteren tek boyar maddedir. Genelde verdiği renk sarıdır. Renkler ışığa karşı hassas olup, koyulaşma eğilimi gösterir.
Katır Tırnağı
Katır tırnakları, Papillionaceae ( Fabaceae) familyasının Spartium ve Genista cinslerine mensup bitkilerdir. Boyacılıkta, katır tırnağı olarak bilinen bitkiler arasında en çok kullanılan Genista tinctoria L.’dir. Katır tırnağında yünleri sarıya boyayan Genistein boyarmaddesi bulunur.
Kekik
Kekikler, Lamiaceae familyasından Thymus cinsine mensup bitkilerdir. Origanum türleri de halk arasında kekik olarak bilinir. Kekiğin kendine has kokusunu veren Timol ve Karvakrol kimyasal maddeleri boyar madde özelliği gösterirler. Şap mordanlı yün ile sarı, krom mordanlı yün, kahverengi ve saçı kıbrısla mordanlanmış yünlerle yeşil-gri renkler elde etmek mümkündür.
Kına
Kına bitkisi Lytraceae familyasının Lawsonia cinsine mensup bir bitkisidir. Kınanın içerisinde bulunan Lawson boyar maddesi yalın halde yün liflerini kırmızı ve turuncuya boyar. Kına Anadolu’da özellikle kadınlarımız tarafından süs olarak çok fazla kullanılan bir boyarmaddedir.
Kırmızı Soğan
Soğan, Liliaceae familyasının Allium cinsine mensuptur. Boyacılıkta soğanın kuru yaprakları kullanılır. Soğanın kabuklarında pirokateşin ve benzokateşin asitlerinin yanısıra quercetin boyar meddeleri bulunur.
Kökboya
Kökboya, Rubiaceae familyasının Rubia cinsine mensup bir bitkidir. Köklerinden boya elde edilen türü, Rubia tinctorium L. ‘dir. Bitki kökenli boyarmaddelerin Türkiye’de en çok kullanılanı kökboyadır. Kökboya bitkisinin kökünde değerli boya maddelerinin bulunması nedeniyle uzun zaman ziraatı yapılarak, kökleri boya sanayinde kullanılmış ekonomik bir bitkidir. Kimyasal açıdan kökboya köklerinde, birden fazla boyar madde vardır. Bunlar, Rubiatrik asit, Alizarin, Rubiadin glikoziti, Rubiadin, Purpurin, Pseudopurpurin ve Manjistin’dir.
Mazı Meşesi
Mazılar, Fagaceae familyasından Quercus cinsinin, Quercus infectoria Oliv. türünde (Mazı meşesi) oluşan patolojik urlardır. Mazı % 30-70 (Öztürk, 1997) oranında tanen içerir. Bu nedenle pamuklu dokumaların boyamasında sepileyici ( mordan) olarak kullanılır. Yün boyamada ise mazı, boyar madde olarak kullanılır. Mazı ile yapılan boyamalardan mordansız yün deve tüyü rengi alır. Mazıdan elde edilen renkler ışığa karşı pozitif bir solma gösterir. Yani renkler açılmaz, koyulaşır.
Muhabbet Çiçeği
Sevgi çiçeği de denilen muhabbet çiçeği, Resedaceae familyasının Reseda cinsine mensup bir bitkisidir. Boyacılıkta bütün aksamı kullanılırsa da çiçek açan üst dalları daha çok boyar madde ihtiva eder. Kimyasal açıdan Luteolin boyar maddesini ihtiva eder. Luteolin, yünü ve ipeği sarıya boyar. Muhabbet çiçeğinin ışık haslığı, sarı renk boyama yapan bitkiler içerisinde en yüksek olanıdır.
Nane
Naneler, Lamiaceae familyasının Mentha L. Cinsine mensup, çok yıllık otsu bitkilerdir. Kimyasal açıdan nanede mentol, karvon ve limonen bulunur. Boyamada kullanılan mordana bağlı olarak değişik renkler ( şap mordanlı yünler ile sarı, göztaşı ile haki vb.) elde edilir.
Palamut Meşesi
Palamut meşesi Fagaceae familyasının Quercus cinsine mensup bir bitkisidir. Boyacılıkta genellikle palamut meşesinin meyvelerinin kadeh kısmı boyama amacıyla kullanılır. Palamut meşesinin bitki kabuklarında, meyvesinde ve kadehinde bulunulan tanen, yani sepi maddesinin esasını ellag asit teşkil eder.
Papatya
Papatyalar, Asteraceae familyasından Anthemis ve Matricaria cinslerine mensup bitkilerdir. Boyacılar tarafından daha çok boyacı papatyası olarak bilinen Anthemis tinctoria türü kullanılmaktadır. Boyacılıkta kullanılan bitki aksamı genellikle çiçektir. Kimyasal açıdan papatyalarda başlıca bulunan boyar maddeler, boyacı papatyasında ( Anthemis tinctoria) Quercetin ve isorhamnetin, beyaz papatyada ( alman papatyası), Apigenin, Luteolin ve Quercetin bulunur. Papatyadan sarı renkler elde edilir.
Safran
Safran, İridaceae familyasının Crocus L. cinsine mensuptur. Safranlar çok yıllık soğanlı bitkilerdir. Sabahın ilk saatlerinde toplanan safran çiçekleri gölgede kurutulur, daha sonra taç yaprakları ayıklanıp sarı renkli tepecikler dişi organdan ayrılır. Boyarmedde tepecikte yoğunlaşmıştır. 1 kg boyarmadde için yaklaşık 140 bin taç yaprağına gereksinim vardır. (Green, 1995). Boyacılıkta, yün liflerin sarıya boyanmasında kullanılır. Boyar madde olarak, şap mordanla sarıdan portakal sarısı renge kadar olan tüm renkleri veren crocin’i içerir. Safran aynı zamanda baharat ve tıbbi bitki olarak ta kullanılır .Safranbolu’da az miktarda tarımı yapılır.
Sığır Kuyruğu
Sığır kuyruğu, Scrophulariceae familyasının Verbascum cinsine mensup bitkilerdir. Sığır kuyruğunda hakim olan boyarmadde luteolin’dir. Boyamacılıkta sığır kuyruğunun çiçekli dalları kullanılır.
Boyacı Sumağı
Sumaklar, Anacardiaceae familyasının Rhus L. ve Continus cinslerine mensup bitkilerdir. Anadolu’nun bir çok bölgesinde doğal olarak bulunur. İçerdiği boyar madde fisetin’dir. Fisetinin yanı sıra tanen de içeren yapraklar boyamaya elverişlidir. Yünlerin sarıya boyatılmasında kullanılır.
Tütün
Tütün, Solanaceae familyasına mensup Nicotiana cinsinden tek yıllık bir bitkidir. Yapılan labaratuvar çalışmalarında, boya materyali olarak tütün yaprağı kullanılarak farklı renk tonları elde edilmektedir.
Yarpuz
Yarpuz, Lamiaceae familyasının Mentha L. cinsine mensuptur. Bu bitkinin boyama kudreti çok yüksek değildir. Buna rağmen siyahımtırak renkler için aranan bir bitkidir.